Cây hạ khô thảo là một loại cây quý được dùng trong Đông Y.

Mô tả cây

Hạ khô thảo là một cây sống dai có thân vuông màu hơi tím đỏ, lá mọc đối, hình trứng hay hình mác dài, mép nguyên hoặc hơi có răng cưa, có ít lông ở thân và lá. Cụm hoa mọc ở đầu cành giống như bông do nhiều hoa có cuống ngắn mọc vòng, mỗi vòng có 5 - 6 hoa. Đài hoa có 2 môi, mới trên có 3 răng, môi dưới có 2 rằng, hình 3 cạnh. Cánh hoa màu tím nhạt hình môi, môi trên như cái mũ, môi dưới xẻ ba, thùy giữa rộng hơn. Nhị 2 dài, 2 ngắn, đều thò ra khỏi tràng. Bầu có bốn ngăn. Vòi nhỏ dài. Quả nhỏ cứng

Phân bố, thu hái và chế biến

Hiện nay, cây Hạ khô thảo mới được phát hiện ở Sapa (Lào Cai), Tam Đảo (Vĩnh Phúc), Hà Giang vào các tháng 4, 5, 6 rất nhiều, sang đến tháng 8 một số sẽ lụi đi.

Vào mùa hạ, khi một số quả đã chín, sẽ hái cành mang hoa và quả phơi hay sấy khô. Có người dùng cả bộ phận trên mặt đất (tháo) hái về phơi hay sấy khô để dùng.

Thành phần hóa học

Theo một số tài liệu nghiên cứu cho rằng, cành mang hoa và quả chứa chừng 3,5% muối vô cơ tan trong nước. Trong số muối vô cơ này, 68% là kali clorua, ngoài ra còn thấy một chất có tính chất ancaloit.

Hoạt chất khác chưa rõ, gần đây có tác giả lấy được từ cây Brunella vulgaris L. var. lilacina Nakai (Nhật Bản Dược học tạp chí, 1956, 76, 974) hái vào tháng 6 khi ra hoa, chừng 0,56% chất axit ursolic

Tác dụng dược lý

Theo Cửu Bảo, Điền Tình Quang và Đảo Thanh sắc hạ Cát (1940, Hòa hán Dược dụng thực vật) đã thí nghiệm lấy các muối vô cơ trong nước sắc khô thảo, chế thành thuốc tiêm, tiêm tĩnh mạch thỏ, lập tức thấy huyết áp hạ xuống, vận động hô hấp tăng lên, tác dụng lợi tiểu rõ rệt như các muối kali khác. Do đó, suy ra rằng sở dĩ hạ khô thảo có tác dụng là do lượng muối kali khá cao.

Theo báo Y học Liên Xô, 1951 (kỳ 6 năm thứ bảy) và Y dược học (quyển 4 kỳ 6, 1951) các chất tan trong nước của Hạ khô thảo có tác dụng hạ huyết áp lâu dài trên bệnh nhân và làm hết chứng khó chịu của bệnh cao huyết áp.

Tài liệu cổ nói vị hạ khô thảo có tác dụng chữa loa lịch (lở loét, tràng nhạc, mụn nhọt, dò ở trên đầu) rất có hiệu quả.

Bản thảo cương mục của Lý Thời Trân (thế kỷ 16) có kể một trường hợp, ông dùng chữa bệnh nhức mắt bệnh nhức mắt rất công hiệu như sau: “Có một người con trai đau ở trong con ngươi, nhức cả bên quãng xương đầu lông mày và sưng đau thêm nửa đầu, dùng hoàng liên nhỏ vào lại càng đau thêm, uống các thứ thuốc khác cũng đều không công hiệu, liền dùng ngải cứu ở các huyệt quyết âm, thiếu dương tức thời khỏi ngay, nhưng cách đó chỉ nửa ngày lại đau, cứ nhùng nhằng như thế tới hơn một tháng, liền dùng hạ khô thảo 2 lạng (80g), hương phụ (củ gấu) 2 lạng (80g), cam thảo 4 đồng cân (16g). Các vị cùng tán bột, mỗi lần uống 1 đồng rưỡi (6g) hòa với nước chè, uống khỏi miệng, đau nhức bớt ngay. Tiếp đó chỉ uống 4-5 lần nữa bệnh khỏi hẳn”.

Cùng trong tài liệu đó, Lý Thời Trân có kể hoàn một tác giả khác là Lê Sĩ Cư trong bộ sách Giản di phương nói hạ khô thảo chữa chứng đau mắt.

Lâu Toàn Thiện (một tác giả cổ khác) nói: Lace “Hạ khô thảo chữa chứng đau nhức con ngươi, càng về đêm càng đau kịch rất hay”. Chứng đau cây mắt này nếu dùng vị khổ hàn đắng và lạnh (như chứ hoàng liên) mà nhỏ vào lại càng đau thêm, nhưng dùng hạ khô thảo rất hiệu quả.

Hạ khô thảo có tác dụng chữa đau mắt hiệu quả

Công dụng và liều dùng

Tính vị theo đông y: Vị đắng, cay, tính hàn, không độc, vào hai kinh can và đởm. Có tác dụng thanh can hỏa, tán uất kết, tiêu ứ sáng mắt, làm của thuốc chữa loa lịch, giải trừ nhiệt độc ở tử cung kế và âm hộ.

Những bài thuốc dùng hạ khô thảo trong dân gian

Trị chứng đau mắt đỏ do can hỏa bốc (viêm giác mạc cấp, viêm màng tiếp hợp cấp): Chuẩn bị bồ công anh 40g, cúc hoa và hạ khô thảo mỗi vị 20g. Đem các vị sắc lấy nước uống. Nếu đau mắt đỏ do can hư, có thể gia thêm huyền sâm, cam thảo, đương quy và bạch thược. Với trường hợp đau mắt kèm chảy nước mắt, gia thêm hương phụ và hạ khô thảo bằng lượng nhau, đem tán bột, mỗi lần dùng 4g, uống ngày 2 lần (sáng – tối).

Hoặc dùng dã cúc hoa, tang diệp và xa tiền thảo mỗi vị 12g, bồ công anh và hạ khô thảo (2 vị dùng tươi) mỗi vị 40 – 80g. Đem sắc lấy nước uống.

Trị chứng cao huyết áp khiến mắt đỏ kèm đau đầu, chóng mặt: Dùng hy thiêm thảo, hạ khô thảo và dã cúc hoa mỗi vị 40g, đem các vị sắc uống.

Hoặc dùng hạ khô thảo tươi 40 – 80g, sắc uống hằng ngày trong thời gian dài.

Chữa cao huyết áp: Lấy bồ công anh, hạ khô thảo và thảo quyết minh mỗi vị 20g, lá mã đề và hoa cúc mỗi vị 12g đem các vị sắc uống.

Giúp hạ huyết áp: Chuẩn bị đường trắng 20g, hạ khô thảo 30g và đậu đen 50g. Đem đậu đen và hạ khô thảo sắc với nước cho đến khi đậu đen mềm như. Thêm đường vào khuấy đều và chia thành vài lần ăn trong ngày.

Chữa tràng nhạc, mã đao: Hạ khô thảo 5 lạng (200g) đun lấy nước đặc uống, uống trước khi ăn cơm 2 giờ. (Bài thuốc trích trong sách “Tiết thị ngoại khoa - Bản thảo cương mục”).

Cũng bệnh trên, có thể dùng hạ khô thảo, hương phụ, bối mẫu, viễn chí cùng đun lấy nước đặc uống rất nhanh khỏi. (sách “Kinh nghiệm phương-Bản thảo cương mục”).

Chữa xích bạch đới: Hạ khô thảo tán nhỏ, mỗi lần uống 8g với nước cơm (sách “Từ thị phương”).

Chữa tràng nhạc (loa lịch) hạ khô thảo 8g, cam thảo 2g, nước 3 bát (600ml) sắc còn 200ml chia 3 lần uống trong ngày.

Thông tiểu tiện: Hạ khô thảo 8g, hương phụ tử 2g, cam thảo 1g, nước 600ml, sắc còn 200ml chia ra 3 lần uống trong ngày.

Trị xây xát mô mềm do chấn thương: Bị đánh hay bị thương dùng hạ khô thảo tươi tán nhỏ đắp vào vết thương.

Ngoài ra, có thể dùng chữa bệnh cao huyết áp với liều 6-15g dưới dạng thuốc sắc.